فضل‌الله رضا؛ از تئوری اطلاعات تا تحقیق ادبیات
نشان مقام «رضا»
سید محمدصادق خرازی
سفیر اسبق ایران در سازمان ملل
دیروز [۲۹ آبان ۹۸] دانشمندی ایرانی چشم از جهان فروبست که در دانش بی‌مانند، در ادب سرآمد و در تدین زبانزد بود. پروفسور فضل‌الله رضا دیروز در کانادا در ۱۰۵ سالگی بدرود حیات گفت و کارنامه‌ای بس سترگ از آثار علمی و فرهنگی و ادبی از خود برجای گذاشت. او در خانواده‌ای دانشمند و مذهبی و سیاسی – اجتماعی در رشت به دنیا آمد و علم‌اندوزی و فرهنگ‌دوستی را در سال‌های جوانی توأمان داشت؛ از تحصیل در رشته مهندسی برق در دانشگاه تهران تا آموزش علوم قدیمه و مطالعه آثار کلاسیک ادب فارسی. در تابستان سال ۱۳۲۳ دو ماه در کشتی از هند راهی نیویورک شد و فوق لیسانس خود را از دانشگاه کلمبیا در امریکا و دکترایش را در رشته مهندسی برق از دانشگاه پلی‌تکنیک نیویورک دریافت کرد و به تدریس در دانشگاه‌های برجسته امریکا مانند ام‌آی‌تی و سیراکیوز پرداخت. او پدر نظریه اطلاعات است که آثارش در این باره جزو متون دانشگاهی این رشته در سراسر دنیاست.
وی در بازگشت به ایران مورد توجه قرار گرفت؛ نایب‌التولیه دانشگاه صنعتی آریامهر (شریف فعلی) و رئیس دانشگاه تهران شد. ارتقای سطح استادان حوزوی در دانشگاه تهران در دوره او اجرا و انجام شد و حتی این خاطره نقل شده که او از هر دانشمند یک مقاله در رشته خودش خواست. مقاله آیت‌الله مطهری در رشته الهیات بهترین مقاله شد. در جلسه آیت‌الله مطهری را دانشیار خطاب می‌کنند؛ می‌گوید چرا دانشیار؟ ایشان استاد همه ما هستند! استاد مطهری می‌گوید دلیلش این بوده که در منبر از قیام ۱۵ خرداد گفته و مدتی در زندان بوده. پروفسور رضا دستور می‌دهد که نامه استادی مطهری آماده شود. پس از آن سفیر ایران در یونسکو می‌شود که این دوره در همکاری ایران با سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی ملل متحد دستاوردهای بزرگی ثبت می‌شود.
البته فعالیت‌های او به مذاق حاکمیت وقت خوش نیامد و در آخرین مأموریت دولتی به‌عنوان سفیر ایران در کانادا انتخاب می‌شود. از سال ۱۳۵۷ هم در دانشگاه‌های کانادا به تدریس می‌پردازد.
در دوره حضورم به‌عنوان سفیر ایران در سازمان ملل که ارتباط با نخبگان ایرانی پی گرفته شد، از ایشان دعوت کردیم رئیس شورای گسترش زبان و ادبیات فارسی در نیویورک شود که با روی گشاده و وطن‌دوستی بسیار پذیرفت و منشأ اقدامات مؤثر فراوان شد.
پیوند عاطفی و فکری ناگسستنی پروفسور رضا با ایران در کنار علقه ویژه ایشان به شاهنامه فردوسی و اهتمامی که در کنار دیگر استادان برجسته ایرانی به پاسداشت زبان فارسی داشت دوره همکاری با ایشان را برای من به یکی از افتخارات بزرگ زندگی‌ام تبدیل کرد. او یکی از مدافعان سرسخت ایران بود و مخالف هرگونه تنش با میهن. می‌گفت ایران باید با سرمایه ایرانی آباد شود. استعمارستیز و غرب‌گریز بود. به بومی شدن صنعت توسط ایرانی‌ها باورمند بود. معتقد بود اتکا به غرب دستاوردی برای ایران ندارد. پیوندش را حتی با زادگاهش رشت حفظ کرد و مدرسه‌ای در این شهر به نام او بنا شد. در سفری که سال ۹۲ به ایران داشت مراسم نکوداشتی برای ایشان در تهران برگزار کردند که در آن مراسم دانشجویان را به تداوم راه آبادانی و توجه به مسائل فرهنگی فراخواند.
حیات علمی و فرهنگی ایشان نیز عینیت توجه یک نخبه علمی ایرانی به گنجینه ادب فارسی است. سال ۴۷ در دوره ریاست بر دانشگاه تهران در سخنرانی خود در جمع استادان گفت: «فرهنگ و ادب فارسی را باید جامه مناسب پوشاند و روانه مراکز معرفت جهان کرد. همچنین در صلاحیت شماست که واردات خوانده و ناخوانده هنر و ادب جهان را که به سرزمین ما هجوم آورده جامه ایرانی بپوشانید و این جامه غرب‌زدگی را که بخشی از مردم ایران آن را پوشیده‌اند به دور بیندازید.»
مقام علمی رضا با نشان فرهنگی او چنان درآمیخته که او را طی این سال‌ها به سفیر ادبیات و فرهنگ ایران تبدیل کرد؛ سفیری با بیش از ۲۰۰ مقاله و حدود ۲۰ عنوان کتاب که از او به ارث مانده است.
روزنامه ایران / ۳۰ آذر ۹۸
وداع با افتخار ایران
بیژن مومیوند
پرفسور فضل‌الله رضا، دانشمند ایران در حوزه مهندسی برق و ریاضیات که رئیس پیشین دانشگاه تهران و سفیر سابق ایران در یونسکو و کانادا بود در ۱۰۵ سالگی و در اتاوای کانادا چشم از جهان فروبست. نبوغ و استعداد فراوان او در کنار کوشش و تلاش گسترده علمی باعث شد تا سال‌ها در عرصه علم و فناوری جهانی به نقش‌آفرینی بپردازد و از پایه‌گذاران نظریه اطلاعات و مخابرات در جهان شود. این دانشمند برجسته در کانادا اقامت داشت و از سال ۱۳۵۷ استاد دانشگاه‌های کنکوردیا در مونترئال در کبک کانادا و دانشگاه مک‌گیل مونترئال بود.
تبارشناسی خاندان رضا
فضل‌الله رضا ۱۰ دی ۱۲۹۳ در رشت به دنیا آمد. پدرش شیخ اسدالله رضا روحانی و مالک بود. او نوه دختری شریعتمدار رشتی و خواهرزاده رضا رفیع قائم مقام‌الملک نماینده مجلس و سناتور در دوره اول و دوم است. عنوان رضا در خاندان رضا از حاجی آقارضای مجتهد گیلانی نام گرفته شده که مجتهدی ثروتمند و ذی‌نفوذ بود. حاج آقارضا پس از پایان دوره تحصیل در رشت که در آن روزگار یکی از مراکز تعلیم و تربیت دینی بوده است به فرمان پدر به نجف اشرف رفت و از محضر مدرسان بزرگ نجف کسب فیض کرد و به رشت بازگشت. اعتبار خانوادگی، دانش و شهامت او موجب شد که از جمله صدرنشینان محافل دینی و اجتماعی و مرجع اهل حاجت شود و ضرغام‌السلطنه خواهر امیر مقتدر طالشی به نکاح یکی از پسران او به نام حاجی شیخ اسدالله درآمد؛ فردی که ۲ تن از فرزندانش یعنی فضل‌الله و عنایت‌الله به دانشمندان و چهره‌های تاثیرگذار معاصر تبدیل شدند.
فضل‌الله رضا تحصیلات خود را در رشت گذراند و همزمان صرف و نحو عربی و بخشی از علوم قدیمی را از استادان وقت آموخت و با آثار برجسته فرهنگ ایرانی مانند گلستان و بوستان سعدی، شاهنامه فردوسی، مثنوی مولوی و… آشنا شد. او لیسانس خود را در ۱۳۱۷ در رشته مهندسی برق از دانشگاه تهران اخذ کرد و هنگامی که آتش جنگ جهانی دوم به اواخر خود نزدیک شده بود، برای تکمیل تحصیلاتش راهی آمریکا شد و در ۱۳۲۴ مدرک فوق لیسانس را از دانشگاه کلمبیا در آمریکا و دکتری خود را در رشته مهندسی برق از دانشگاه مؤسسه تکنولوژی نیویورک دریافت کرد.
رضا طی سال‌های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۴ عضو گروه مهندسی برق دانشکده مهندسی دانشگاه کاتولیک آمریکا و سپس دانشگاه ام‌آی‌تی در بوستون آمریکا بود و در سال‌های ۱۳۳۳ تا ۱۳۴۷ در گروه مهندسی دانشگاه سیراکیوز در ایالت نیویورک عضویت داشت و از ۱۳۴۶ تا ۱۳۴۸ خورشیدی به عنوان رئیس دانشگاه تهران و دانشگاه صنعت شریف انجام وظیفه می‌کرد و طی سال‌های ۱۳۴۸ تا ۱۳۵۳ خورشیدی سفیر ایران در یونسکو و از ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۷ خورشیدی سفیر ایران در کانادا بود. در سال‌های ۱۳۴۰ تا ۱۳۵۳ استاد مهمان در دانشگاه‌های مرکزی سوییس، کپنهاگ دانمارک و دانشگاه کلرادو در بولدر آمریکا و پاریس بود و از ۱۳۵۷ خورشیدی تا پایان عمر سمت استاد دانشگاه‌های کنکوردیا در مونترئال در کبک کانادا و دانشگاه مک‌گیل مونترئال را برعهده داشت.
دلبستگی به فرهنگ و تمدن ایرانی
رضا دلبستگی خاصی به فرهنگ و تمدن ایرانی داشت چنان که آرزوی قلبی خود را خدمت‌گزاری رایگان برای بهره‌وری از مغزهای جوانان ایرانی می‌دانست تا آن‌ها خود را باور کنند و آنچه را که خود دارند از بیگانگان تمنا نکنند. او با وجود اینکه در سال‌های پایانی عمر خود در خارج از کشور به سر می‌برد اما به مناسبت‌های گوناگون و در مراسم‌های مختلف در کشور حاضر می‌شد و سخنرانی‌هایی داشت؛ سخنرانی‌هایی که از لابه‌لای آن‌ها دلبستگی‌اش به ایران و ایرانی را نشان می‌داد. این اندیشمند ایران در همین خصوص می‌گوید: در چنین روزگاری اگر بخواهیم روی کره زمین قومی به نام ایرانی وجود زنده و پایدار داشته باشد، باید فرهنگ سنتی آن قوم را پیوسته پاسداری کنیم. مهم‌ترین عاملی که قوم ایرانی را از دیگر اقوام برجسته می‌سازد، فرهنگ ملّی ایران است. زبان فارسی یعنی همین فارسی آمیخته به عربی که در هزار سال ورزیده و نیرومندتر شده است، در مرکز فرهنگ ملّی جای دارد. اگر امروز از یکی از کهکشان‌های دوردست با ما تماس بگیرند و بخواهند که به شتاب یک روز، فقط ۲ کتاب نمونه که معرف شخصیت ملی ما باشد برایشان بفرستیم، بنده گمان دارم که شاهنامه فردوسی و مثنوی جلال‌الدین رومی را می‌توان اختیار کرد. اگر جای چانه باقی بود، بوستان و گلستان را به آن پیوست می‌کنیم.
پروفسور رضا همچنین معتقد بود: جوان ایرانی باید واقعیت‌ها را ببیند. جوانان باید با خرد مأنوس شوند. آن‌ها یک عرصه باز دارند و آن اِشراف به معارف ایرانی، اسلامی و جهانی است… جوانان ما باید اعتماد به نفس پیدا کنند و خودباخته نباشند و بدانند که ما وارث یک میراث فرهنگی و علمی بسیار غنی هستیم؛ یعنی بعد از تمدن یونان که چندصد سال بر تمدن ایرانی و بر تمدن اسلامی پیشی داشت در جایگاه رفیعی بوده‌ایم و ما اکنون وارث این تمدن عظیم هستیم. جوان ایرانی تا خودش را نیازمند مادیات غرب ببیند همیشه بنده خواهد بود باید طوری تربیت پیدا کند که فراتر این خواسته‌ها باشد.
فعالیت‌های علمی و تالیفات
پروفسور رضا تحقیقات گسترده‌ای در زمینه ظرفیت شنون و ارسال حداکثر اطلاعات در کانال‌های مخابراتی نویزدار، نظریه اطلاعات و فرایندهای تصادفی، سیستم‌های خطی آنالیز عمومی، نظریه سیستم‌ها و مدارها، نظریه کنترل سیستم‌های پویا، فضاهای خطی، انتقال و تلفات انرژی در شبکه‌های n دهانه‌ای انجام داده است. او همچنین کتاب‌های تحلیل شبکه‌های برق، تئوری اطلاعات، فضاهای خطی، برگ بی‌برگی، حدیث آرزومندی، مهجوری و مشتاقی، پژوهشی در اندیشه‌های فردوسی، دیده‌ها و اندیشه‌ها، نگاهی به شاهنامه، محمد اقبال و هندسه عملی و علمی را به رشته تحریر درآورد و همچنین رئیس افتخاری کنفرانس مهندسی برق ایران، استاد افتخاری دانشگاه تربیت مدرس، رئیس انجمن علمی ایرانیان در آمریکای شمالی، رئیس گسترش زبان و ادب فارسی و مشاور و همکار فعال مؤسسات علمی و ادبی فراوانی بوده است.
او همچنین علاقه و اهتمام جدی به زبان فارسی داشت چنان که معتقد بود بنیاد زبان فارسی و گفت‌وشنود و نگارش به آن را باید روز‌به روز استوارتر و نیرومندتر کنیم و اعتقاد داشت که در این راه باید از روش‌های علم و ابزار تکنولوژی بیشتر بهره بریم و می‌گفت: اگر در حدود ۱۵ زبان زنده دنیا را که سابقه ممتاز فرهنگی دارند برگزینیم، زبان فارسی و زبان عربی در میان آن‌ها خواهد بود.
روزنامه سازندگی / ۳۰ آذر ۹۸
داستان ارتباط پروفسور «رضا» با شهید مطهری
رئیس دانشگاه صنعتی شریف با تاکید بر اینکه پروفسور رضا در دوران مدیریت خود در این دانشگاه جایگاه بسیار ویژه‌ای برای اعضای هیات علمی قائل بودند، گفت: تعامل او با اساتید و اعضای هیات علمی در دوران مدیریت یکی از بهترین و شاخص‌ترین ویژگی‌های بارز مدیریتی او به شمار می‌رود.
محمود فتوحی در خصوص شخصیت علمی و اخلاقی پروفسور رضا، اظهار کرد: ایشان فارغ‌التحصیل اولین دوره رشته مهندسی برق دانشکده فنی دانشگاه تهران بود و علاوه بر اینکه رئیس دانشگاه تهران بود به عنوان دومین رئیس دانشگاه شریف نیز در این دانشگاه خدمات ارزنده‌ای را انجام داد هرچند که مدت زمان مدیریتی او در این دو دانشگاه کوتاه و حدود یک سال بود.
وی تصریح کرد: پروفسور رضا در زمینه مهندسی برق و مجله اطلاعات و مخابرات جزو یکی از دانشمندان برجسته و مفاخر بوده و قطعاً علاوه بر کشور، دانشگاه شریف و تهران نیز با توجه به اینکه ایشان در مسند ریاست این دو دانشگاه بوده به خود می‌بالند.
رئیس دانشگاه صنعتی شریف تاکید کرد: آنچه من شنیدم پروفسور رضا در دوره ریاستش در دانشگاه شریف و تهران در تعامل با اعضای هیات علمی بوده و همچنین در احترامی که اعضای هیات علمی برای دانشگاه داشتند نقش ویژه‌ای داشته است، حتی داستانی است که گفته می‌شود روزی پروفسور رضا در آن سال‌ها (دهه ۴۰ شمسی) وقتی به سمت دانشگاه می‌آمدند، شهید مطهری را در یک ایستگاه اتوبوس می‌بیند و در همان جا ایشان را در خودروی خود سوار و به سمت دانشگاه می‌آورد و دستور می‌دهد که او به عنوان عضو هیات علمی دانشگاه باید بتواند با خودروی شخصی به دانشگاه رفت‌و‌آمد کند. بنابراین او برای اعضای هیات علمی احترام خاصی قائل بود.
وی خاطر نشان کرد: با توجه به اینکه پروفسور رضا در کانادا ساکن بود ارتباط محدودی با دانشگاه شریف داشت، اگرچه در مراسمی که دانشگاه تهران به منظور بزرگداشت او گرفته بود در آن زمان اساتید دانشگاه شریف نیز در مراسم حضور پیدا کردند. فتوحی در عین حال گفت: البته نکته دیگری که وجود دارد آنکه پروفسور رضا اهل شعر و ادب بود و تنها در چهره علمی شناخته نمی‌شد.
رئیس دانشگاه شریف در پایان به یکی از مهم‌ترین و شاخص‌ترین اقدامات پروفسور رضا در دوره مدیریت خود در دانشگاه شریف اشاره کرد و گفت: دکتر مجتهدی که موسس دانشگاه شریف بودند در زمان تاسیس این دانشگاه سیستم آموزشی آن را مانند سیستم آموزشی دوره دبیرستان طراحی کرد؛ در واقع در آن دوره یک سیستم آموزشی درسی در دانشگاه اجرا می‌شد اما پروفسور رضا به عنوان دومین رئیس در زمان مدیریت کوتاه مدت خود سیستم آموزشی درسی را به سیستم آموزشی واحدی تغییر داد و می‌توان از او به عنوان موسس نظام آموزش واحدی در دانشگاه شریف یاد کرد.
ایسنا
پاسخ پروفسور «رضا» به سؤالی درباره مهاجرت
مؤلف کتاب «نگاهی بر زندگی و آثار پروفسور فضل‌الله رضا» با تأکید بر اینکه پروفسور رضا در پاسخ به این سؤال که چرا علی‌رغم علاقه به ایران و فرهنگ ایرانی غرب را برای زندگی انتخاب کرد، گفت: من هر روز با سعدی، حافظ و فردوسی از طریق آثارشان همنشین بودم و روزی نبود که ارتباطی با ایرانیان فرهیخته نداشته باشم اما غرب را به دلیل امکانات علمی برای زندگی برگزیدم.
هادی قلی‌زاده گفت: پروفسور رضا علاوه بر اینکه شخصیت علمی بسیار بالایی داشتند و در بزرگترین دانشگاه‌های بزرگ دنیا نظیر هاروارد تدریس می‌کردند و جزو نظریه‌پردازان بزرگ تئوری اطلاعات به شمار می‌رفتند، در عین حال بر زوایای فرهنگ و ادبیات ایرانی تسلط بسیار بالایی را داشتند به گونه‌ای که وقتی با او وارد صحبت می‌شدیم گویی او دکترای زبان و ادبیات فارسی دارد و با فرهیختگان علم و ادب ایران نظیر فردوسی و سعدی عجین بوده، به گونه‌ای که جنبه فرهنگی او معادل ویژگی علمی او زبانزد بوده است.
ایسنا
نظر شما :